مینا رئیس دانا
كارشناس ارشد تاريخ، عضو شوراي كتاب كودك و هماهنگ کننده گروه تاريخ فرهنگنامه كودكان و نوجوانان
درآمد
در پي تشخيص ضرورت پرداختن به ادبيات ويژة كودكان، رفع كمبود كتاب و توليد كتابهاي مناسب در موضوعهاي‌مختلف، براي پاسخگويي به سئوالات نسل جوان كشور از سال ۱۳۴۱ (۱)تلاشهايي از سوي تعدادي از دوستداران دانش وفرهنگ صورت گرفت و با همكاري و هم‌فكري تني چند از فرهنگيان پيشرو، هنرمندان و ناشران (۲) مقدمات تأسيس شوراي‌كتاب كودك فراهم آمد و پيش‌نويس اساسنامه‌اي تنظيم شد كه در جلسة ديماه ۱۳۴۱ به تصويب ۳۷ نفر از نويسندگان،شاعران، مترجمان، تصويرگران، مديران مدارس و مسئولان آموزش ابتدايي رسيد و به اين ترتيب نخستين هيئت مديره‌شوراي كتاب كودك (شورا) به عنوان سازماني مستقل، غير انتفاعي و غير دولتي با اهداف فرهنگي و پژوهشي كه توجه نظام‌يافته، به ادبيات كودكان و نوجوانان در ايران و فراهم آوردن فهرست كتابهاي مناسب براي كودكان و نوجوانان و بسياري‌فعاليتهاي ديگر مربوط به ادبيات كودكان را وجهه همت خود قرار داده است، شكل گرفت.
كتاب مرجع و فرهنگنامه
از نخستين سالهاي فعاليت شورا ضرورت تأليف كتابهاي مرجع كه بتواند پاسخگوي سئوالات كودكان و نوجوانان باشد باناشران كشور در ميان گذاشته شد (۳). مؤسسين شوراي كتاب كودك با بررسي موضوع كتاب مرجع در ايران به اين نتيجه رسيدندكه تأليف و تدوين كتاب مرجعي لازم است كه مبتني بر فرهنگ ايران باشد و آگاهيهاي علمي، درست و مستند دربارة علوم،زبان و ادبيات فارسي، فلسفه، هنر، تاريخ و جغرافيا و ديگر اطلاعات عمومي مربوط به ايران و جهان را در اختيار نسل جوان‌بگذارد. تأليف چنين دايرة‌المعارفي براي نهادينه كردن دانش درست و تقويت روحية پژوهشگري در دانش‌آموز ايراني و ديگرفرزندان گستره جغرافيايي، زبان فارسي ضروري بود. از اين رو طبق مفاد ماده ۸ اساسنامه (۴) شوراي كتاب كودك كه اجازه تهيه‌كتابهاي تخصصي براي كودكان را به هيئت مديره شورا مي‌داد، تصميم به تأليف فرهنگنامه كودكان و نوجوانان (از اين پس‌فرهنگنامه) گرفته شد و كار تدوين فرهنگنامه در سال ۱۳۵۸ با سرپرستي خانم توران ميرهادي (۵) آغاز شد.
هيئت مديره شورا، از همان ابتدا مي‌دانست كه كار بزرگي را آغاز كرده است و براي تأليف دايرة‌المعارفي ايراني براي كودكان‌و نوجوانان ايراني، تنها مي‌تواند به نيروي فكر و انديشه خود و استفاده از تجربه و دانش و امكانات نيروهاي داوطلب تكيه كند وحتي در زمينة علمي و براي تأليف، نيروها و كادر خود را، خود به وجود آورده و تربيت كند. در مقاله حاضر مي‌كوشم ابعاد گوناگون آموزش در فرهنگنامه را با تأكيد بر منابع روشن نمايم.
منابع آموزش
پنج سال اول آغاز اين كار (۱۳۶۳-۱۳۵۸) صرف مطالعات مفصل اوليه و تعيين مدخلها و بررسي تجربه‌ها شد (۶) و درهمين دوره كار آموزش نيز آغاز شد. اين كار را زنده‌ياد آقاي ايرج جهانشاهي (۷)، سرويراستار وقت فرهنگنامه با توجه به‌تجربه‌هاي فرهنگي در توليد مجله‌هاي پيك (۸) و آثار ديگر شروع كردند. آقاي جهانشاهي با ويرايش مقاله‌هاي نمونه توليدشده توسط آغازگران نگارش فرهنگنامه، عملاً كار نگارش مقاله را به آنها آموختند. به گفتة خانم ميرهادي «شنبه صبح‌ها با اودور ميز كتابخانه تحقيقاتي شورا مي‌نشستيم و نخستين درسهاي نوشتن و ويرايش را در كار جمعي مي‌آموختيم» (۹). آثار پديدآمده اشكالات زيادي داشت: «در طول همه سالهاي اول كار و حتي پس از آن مقاله‌ها نوشته و باز نوشته مي‌شدند…»(۱۰).
پس از نخستين تجربه‌ها، كه ويژگيهاي تأليف مقاله براي فرهنگنامه مشخص شد نياز به منابع مكتوب و بيان اين ويژگيهابراي گسترش آموزش، سبب شد كه جزوة آموزشي راهنماي نويسنده و ويراستار به دست آقاي ايرج جهانشاهي نوشته‌شود و در سال ۱۳۶۰ منتشر گردد. (۱۱)
اين جزوه شامل چهار فصل است و ويژگيهاي فرهنگنامه، زبان و بيان و ساده‌نويسي براي‌كودك و نوجوان، شيوة خط فارسي و نشانه‌هاي نقطه‌گذاري در آن مكتوب شده است و با آموزش گام به گام نويسندگان‌فرهنگنامه را در كار نگارش پيش مي‌برد. اين جزوه به عنوان راهنما و دستنامه‌اي مفيد، چند بار تجديد چاپ و مورد استفاده‌نويسندگان و ويراستاران فرهنگنامه و ساير مراكز فرهنگنامه‌نويسي قرار گرفته است.
با پيشرفت در تأليف فرهنگنامه، نياز به راهنما و دستورالعملهاي جديدتر، احساس مي‌شد. آقاي محمد هدايي در سال۱۳۶۷ جزوه ۱۰۱ نكته (۱۲) را با استفاده از مطالب راهنماي نويسنده و ويراستار تأليف كردند. اين جزوه ۲۷ صفحه‌اي درمقدمه‌اي كوتاه توضيح مي‌دهد، نويسنده فرهنگنامه چه كسي است و فرهنگنامه چگونه اثري است. اين جزوه تمام اصولي راكه لازم است نويسنده مدخلهاي فرهنگنامه بداند و رعايت كند، به خلاصه‌ترين و گوياترين شكل در ۱۰۱ نكته بيان كرده ودربارة منابع، گردآوري اطلاعات، فن نوشتن، ويراستاري، تصويرها و زيرنويسي‌ها ويرايش نهايي مقاله نكات لازم را گفته‌است. در انتهاي جزوه صفحه‌اي است كه كار بازبيني نهايي مقاله نگارش شده را به عهده نويسنده مي‌گذارد، تا خود را بيازمايد،آيا مقاله نوشته شده مطابق با همه معيارهاي مقاله فرهنگنامه‌اي هست يا نه؟ اگر نه، قبل از تحويل مقاله آن را اصلاح كند. آنها
با وجود قابل استفاده و معتبر بودن دو اثر ياد شده، با توجه به اينكه راهنماها و دستنامه‌ها ابزاري هستند كه بنا بر ضرورت‌نيازهاي روزمره تغيير در آنها لازم است و با توجه به شيوة تكاملي نگارش مقاله‌هاي فرهنگنامه، جزوه آموزشي چندين بار بابازسازي و افزودن تجربه‌هاي عملي كارگاههاي آموزشي ويرايش جديد و تجديد چاپ شده است.
جزوه ويراست بهار سال ۱۳۸۲ در ۳۸ صفحه با عنوان راهنماي نويسنده فرهنگنامه كودكان و نوجوانان (۱۳) با استفاده از تجربه‌هاي ارائه شده توسط ويراستاران و پس از بررسيهاي شوراي اجرايي فرهنگنامه تهيه و چاپ شده است. اين جزوه‌حاصل آخرين دستاوردهاي گروههاي كار و دست اندركاران فرهنگنامه است.
در اين جزوه نيز بر مسئوليت بزرگ نويسنده،داشتن ديدگاه علمي و مردمي، نگاه از ايران (۱۴) به جهان و به كار بردن زبان و بيان ساده و قابل فهم براي مخاطب ۱۰ تا ۱۶سال تأكيد شده است. اين جزوه در مورد منابع قابل استفاده براي نگارش مقاله، برقراري رابطه منطقي ميان اطلاعات عرضه‌شده و بسياري نكات ديگر، نويسنده مقاله را گام به گام در توليد مقاله پيش مي‌برد، سپس او را تا مرحله ويرايش ساختاري،زبان و بيان و سرانجام شكل دادن در قطع و اندازه، رعايت حاشيه‌ها، فاصله سطرها، ضبط نامها، با توجه به استانداردهاي‌فرهنگنامه و بسياري نكات ديگر راهنمايي مي‌كند. از ويژگيهاي اين جزوه اين است كه چند ضميمه مفيد نيز براي نويسندگان‌دارد.
همين جزوه در سال ۱۳۸۵ با عنوان راهنماي نگارش فرهنگنامه كودكان و نوجوانان (۱۵) با ويرايش جديد چاپ و در اختيارنويسندگان و داوطلبان جديد همكاري با فرهنگنامه گذشته شده است. جزوه اخير هم، پس از مقدمات، مراحل تهيه مقاله در ۸گام آموزش داده مي‌شود و داراي ۴ پيوست است. (۱۶) در تنظيم اين جزوه، حضور ويراستاران فرهنگنامه ديده مي‌شود وكارشناسان بيشتري در تدوين آن مشاركت و نقش مؤثر داشته‌اند، سعي شده مطالب بازنگري و مطابق با نيازهاي روز باشد واكنون نيز اين جزوه در حال بازنگري و ويرايش جديد است.
پروپديا
در روند توليد منابع آموزشي در فرهنگنامه اتفاق ديگري رخ داده است كه قابل توجه است. براي طرح افقهاي نو در ديدگاه‌نويسندگان فرهنگنامه كودكان و نوجوانان فكر شد ده ديباچه‌اي كه انديشمندان رشته‌هاي مختلف جهان بر بخشهاي ده‌گانه‌موضوعي دايرة‌المعارف بريتانيكا در جلد پروپديا (۱۷) يا مقدمه دانش اين دايرة‌المعارف نوشته‌اند و به منزله ديدگاههاي آنها درعلوم مختلف است و نگاهي جامع به همة علوم دارد و مي‌تواند به عنوان مبناي تفكر و بحث در محيطهاي دايرة‌المعارفي باشد،ترجمه شده و در اختيار نويسندگان فرهنگنامه گذاشته شود تا كمك كند اين نظرها را مطالعه و بررسي كرده و در روند آموزش‌خود قرار دهند و به دنبال جستجوي انديشه‌هاي جديد و يافتن راهكارهاي بومي براي كشور باشند. اين ده ديباچه با كمك‌همكاران فرهنگنامه از زبان انگليسي، ترجمه، ويرايش، يكبار در سال ۱۳۸۳ و بار ديگر در سال ۱۳۸۵ هر بار در ۲۰۰ نسخه‌چاپ و در اختيار نويسندگان فرهنگنامه گذاشته شد. آنها پويايي كار در فرهنگنامه، مطالعه دائمي را ايجاب مي‌كند و ضرورت داشتن منابع مفيد و منابع مطالعاتي، كه عمدتاً منابع‌مرجع است مورد توجه بوده و هست، در كتابخانه فرهنگنامه كودكان و نوجوانان اين منابع گردآوري شده و در دسترسي به‌اطلاعات و ارتقاي سطح دانش نويسندگان كمك مي‌كند. مجموعه بيش از سه هزار جلد كتاب و تعدادي نشريات تخصصي‌يكي از دهها منابع عمده توليد مقاله‌هاي فرهنگنامه است و كتابخانه همچنين مجموعه‌اي از CD، فيلم و نوارهاي صوتي -تصويري آموزشي دارد كه ابزار كمكي نويسندگان است. كتابخانه كه با سيستم مخزن باز اداره مي‌شود كه دستيابي به منابع را آسان مي‌كند، با وجود محدوديت فضا، محدوديت مالي و كمبود نيروي انساني، پيوسته پاسخگوي سئوالات پژوهشگران‌فرهنگنامه است و پايگاه مهم آموزشي محسوب مي‌شود. همچنين همكاري پيوسته بين كتابخانه فرهنگنامه و كتابخانه‌هاي‌مراكز تحقيقاتي بيرون از فرهنگنامه (۱۸)، دسترسي به منابع مورد نياز را براي پژوهشگران فرهنگنامه فراهم مي‌سازد. به علاوه‌تعدادي از استادان دانشگاهها، مؤسسات فرهنگي، رسانه‌ها و ديگر مراكز پژوهشي و متخصصين رشته‌هاي مختلف، منابع‌خود را در اختيار فرهنگنامه مي‌گذارند. اين همكاريها شوق آموزش و پژوهش را در همكاران فرهنگنامه افزايش مي‌دهد ودسترسي به آثار جديد و كمياب را آسان مي‌سازد.
در شرح روند آموزش بايد گفت كه هر سال، تعدادي از علاقه‌مندان از راههاي مختلف با مجموعه شورا و فرهنگنامه آشنامي‌شوند كه بسياري از آنها پس از عضويت در شورا و آگاهي از فعاليتهاي آن، از جمله، تأليف فرهنگنامه، داوطلب همكاري بافرهنگنامه مي‌شوند. بررسي چگونگي آشنايي افراد با شوراي كتاب كودك و پيوستن آنها به فعاليتهاي مختلف مي‌تواندموضوع پژوهشي مستقل قرار گيرد كه به سبب گستره دامنه آن، در اينجا جاي پرداختن به آن نيست، تعدادي نيز مستقيماً به‌فرهنگنامه مراجعه و همكاري خود را آغاز مي‌كنند.
اما در موضوع مورد توجه، كه آموزش است مي‌توان گفت كه اصولاً نوشتن‌در فرهنگنامه اين گونه بوده است كه در سالهاي آغاز كار، گروهي از متخصصان رشته‌هاي گوناگون كه با شوراي كتاب كودك‌همكاري داشتند مقاله‌ها را مي‌نوشتند و گروهي از همكاران كه راه و روش ساده‌نويسي براي كودكان و نوجوانان را دركارگاههاي شوراي كتاب كودك فرا گرفته بودند به آنها كمك مي‌كردند. ويراستاران موضوعي و مشاوران گام به گام با پديدآورنده يا ساده‌نويس يا بازنويس مقاله همراهي داشتند. (۱۹)
دربارة گروههاي علمي و تخصصي فرهنگنامه كه از آغاز تاكنون (ج ۱ تا ۱۲) به كار نگارش و ويرايش مقاله‌هامي‌پرداخته‌اند نيز بايد گفت كه چون اكثر كارهايي كه در فرهنگنامه انجام مي‌شود داوطلبانه است، در طول زمان شامل بعضي‌تغييرات در تعداد گروهها، موضوعها و نفرات بوده است و از ۹ بخش علمي در آغاز تا بيش از ۳۰ گروه علمي فعلي تغيير كرده‌است. (۲۰)
————————————————————————————————————————————–
پانويس‌ها:
۱- كساني كه جامعه را مي‌سازند، ۳، توران ميرهادي، نشريه ديبايه، تهران، ۱۳۸۶ ، صفحه ۴۴ و۴۵ سال نخستين نمايشگاه كتابهاي كودكان در دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران با كمك مجله سپيده فردا، مجله‌ي تعليم و تربيتي‌كه از سال ۱۳۳۲ به همت خانم آذر رهنما منتشر مي‌شد.
۲- ليلي ايمن (آهي)، توران ميرهادي (خمارلو)، مرتضي مميز، تصويرگر، عبدالرحيم احمدي، نويسنده، شاعر و مدير انتشارات‌انديشه و ماه‌آفريد آدميت، مؤسس مدرسه. منبع: همان ص ۴۷
۳- كساني كه جامعه را مي‌سازند، ۳، توران ميرهادي، نشريه ديبايه، تهران، ۱۳۸۶، ص ۵۷
۴- اساسنامه شوراي كتاب كودك ۱۳۴۱
۵- ميرهادي (خمارلو)، توران، ۱۳۰۶، دبير اجرايي فرهنگنامه كودكان و نوجوانان
۶- ميرهادي (خمارلو) توران، ۲۶ سال كار، سير تحول تأليف فرهنگنامه كودكان و نوجوانان از ۱۳۵۸ تا پاييز ۱۳۸۴، شوراي‌كتاب كودك، تهران ۱۳۸۴، ص ۲
۷- جهانشاهي، ايرج (۱۳۷۰-۱۳۰۵)، معلم، نويسنده، مترجم و ويراستار ادبيات كودكان
۸- يادنامه ايرج جهانشاهي قاجار، شوراي كتاب كودك، تهران، ۱۳۷۱، ص ۳۴-۳۳، مجله‌هاي كمك آموزشي پيك: پيك‌دانش‌آموز، نوآموز، كودك، معلم، نوجوان، جوان به سرپرستي ايرج جهانشاهي
۹- همان، ص ۴۵، صحبتهاي توران ميرهادي در جلسه بزرگداشت ايرج جهانشاهي، ۳
۱۰- همان ص ۴۵
۱۱- جهانشاهي، ايرج، راهنماي نويسنده و ويراستار، شوراي كتاب كودك، تهران، ۱۳۶۰، ۶۷ صفحه
۱۲- هدايي، محمد، ۱۰۱ نكته در زمينه نوشتن مقاله براي فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، شوراي كتاب كودك، تهران، ۱۳۶۷
۱۳- راهنماي نويسنده فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، شوراي كتاب كودك، بهار ۱۳۸۲
۱۴- هم‌انديشي سوم ديماه ۱۳۸۱، ضميمه‌ها: درباره نگاه از ايران، جمع‌بندي هم‌انديشي ديماه، ويژگيهاي مقاله‌هاي‌فرهنگنامه، ساختار مقاله فرهنگنامه‌اي، ساده‌نويسي براي كودكان و اسامي رشته‌هايي كه مدخلهاي آن در فرهنگنامه داراي‌طرحهاي يكسان هستند مثل سلسله‌ها در رشته تاريخ ايران و يا عنصرها و مواد شيميايي در رشته شيمي
۱۵- راهنماي نگارش فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، براساس راهنماي نويسنده و ويراستار، تأليف ايرج جهانشاهي و صد ويك نكته در زمينه نوشتن مقاله براي فرهنگنامه كودكان و نوجوانان، نگارش محمد هدايي، بازنگري توران ميرهادي (خمارلو)
۱۶- پيوست‌ها: درباره نگاه از ايران، جمع‌بندي نظرات جلسه هم‌انديشي سوم ديماه ۱۳۸۱ كه مربوط به موضوع نگاه از ايران‌به جهان در فرهنگنامه‌نويسي و ساده‌نويسي براي كودكان و نوجوانان و مدخلهاي رشته‌هاي مختلف كه طرحهاي هماننددارند.
۱۷- ده ديباچه از دايرة‌المعارف بريتانيكا (پروپديا)، مترجمان: مينا شيرين‌زاده، پريسا رضايي، فرزانه كوكبي با ويرايش شكوفه‌شهيدي، شوراي كتاب كودك، تهران ۱۳۸۵، ۸۴ ص
۱۸- كتابخانه وزارت امور خارجه، كتابخانه مركز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، كتابخانه دانشنامه جهان اسلام، كتابخانه‌حسينيه ارشاد، كتابخانه مركز اسناد ملي ايران، كتابخانه مركز ايرانشناسي، كتابخانه انجمن آثار و مفاخر علمي و بسياري‌كتابخانه‌هاي ديگر
۱۹- مقدمه جلد اول فرهنگنامه، ص دوازده و سيزده
۲۰- نام گروههاي علمي و اعضاي آن معمولاً در ۱۶ صفحه اول هر جلد فرهنگنامه اطلاع‌رساني مي‌شود. در هر گروه معمولاًيك نفر كه تخصص و تجربه لازم را دارد به عنوان هماهنگ‌كننده، امور گروه را اداره مي‌كند.