نوشآفرین انصاری
عضو هیئت مدیره و دبیر شورای کتاب کودک
مشاور دبیر اجرایی و عضو شورای اجرایی فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
اشاره
نیاز روز افزون عصر حاضر به جمع آوری و گردآوری اطلاعات گسترده، فزاینده و پراکنده در مجموعههای دایرةالمعارفی، نیازی واقعی و مبرم است. خوشبختانه در سالهای اخیر در جامعۀ فرهنگی جهانی بدین مهم همت گماشته شده و وجود دایرةالمعارفهای متنوع و متعدد- اعم از تألیف و ترجمه- حاکی از درک این ضرورت است. بدین مناسبت مطلبی به دستمان رسید که نقطه نظرها و تجربه های سرویراستار دایرةالمعارف معروف بریتانیکا در آن بیان شده است*. نفس این تجربه خود قابل اعتنا و در خور توجه است و امید است که دست اندر کاران تدوین دایرةالمعارفها را در ایران به کارآید.
وارن پریس(Warren Preece) سرویراستار بازنشستۀ ویرایش پانزدهم دایرةالمعارف بریتانیکا (۱۹۷۴م) است . وی از سال ۱۹۶۴م در رده های بالای ویراستاری این دایرةالمعارف، از جمله به عنوان سرویراستار ویرایش چهاردهم به کار پرداخته است.
پریس، بر پایۀ تجربۀ طولانی خود سه مقاله در زمینۀ پدید آورندگان دایرةالمعارف نوشته است:
§ سازماندهی بریتانیکا(۱۹۶۶)
§ بریتانیکای جدید(۱۹۷۴)
§ یادداشتهایی در زمینۀ تدوین دایرةالمعارفی نو(۱۹۸۲)
در مقالۀ حاضر از مقاله های اول و سوم استفاده شده است.
پریس در مقالۀ اول بیشتر به گذشته توجه دارد و در مقالۀ سوم نظر او بیشتر معطوف به آینده است. هنگام استفاده از این دو مقاله، خصوصا به مباحث مربوط به روابط انسانی از نظر پریس توجه شده است. اگر چه نکات مورد اشارۀ پریس از بررسی دایرةالمعارف خاصی نشأت می گیرد، لیکن دیدگاههای بسیار آموزنده ای دارد که می تواند برای دست اندر کاران تدوین هر دایرةالمعارفی مفید و راهگشا باشد.
مطالب مقالۀ حاضر شامل دو بخش خواهد بود:
۱- اطلاعاتی دربارۀ تطور دایرةالمعارف بریتانیکا
۲- شرایط لازم برای دستیابی به دایرةالمعارفی مشابه بریتانیکا
تطور دایرةالمعارف بریتانیکا
در سال ۱۷۶۸ م ، یک اسکاتلندی به تدوین مجموعه ای با نام فرهنگ هنرها و علوم (dicthonary of Arts and sciences ) دست زد. این اثر که بعدها دایرةالمعارف بریتانیکا نام گرفت، تا عصر حاضر به حیات پویا و بالندۀ خود ادامه داده است. بریتانیکا در حقیقت، تنها یک دایرةالمعارف نیست، بلکه نهادی است فرهنگی که راهی دویست و چند ساله را پشت سرگذاشته است. چاپ اول این دایرةالمعارف در سه جلد، و در فاصلۀ سالهای ۱۷۶۸ تا ۱۷۷۱ م ، منتشر شد و پدید آورندۀ آن، یک تنه، ازعهدۀ کار برآمد. برای ویرایش دوم، که ده جلد بود، و بین سالهای ۱۷۷۸ تا ۱۷۸۳ م منتشر شد، نیز مشکل خاصی پیش نیامد. ضمنا نخستین نقشۀ بریتانیکا نیز در این چاپ منتشر شد. در ویرایش سوم (۱۷۸۹-۱۷۸۸ م) سخن از اعتبار نویسنده و صحت مطالب به میان آمد و دست نیاز به سوی پژوهشگران دراز شد. در این ویرایش، که تعداد جلدهای آن به هجده رسید، برخی از سرشناسترین پژوهشگران طراز اول را برای همکاری دعوت کند. در این ویرایش تعداد نقشه های جغرافیایی دایرةالمعارف به نه عدد رسید.
درویرایش هفتم( ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۲ م ) که در۲۲ جلد منتشر شد، مقالات بلند و جامع ره مقالات فرعی و کوچکتر تقسیم شدند. برای مثال، مقالۀ بلند جانورشناسی به صورت یازده مقالۀ کوچک درآمد. در این چاپ نمودارهای ریاضی به مقالات مربوط افزوده شد و برای نخستین بار علائم اختصاری شیمی در دایرةالمعارف به کار رفت. نخستین فهرست راهنمای بریتانیکا (نمایه) نیز در این چاپ پدیدار شد. یک پژوهشگر امریکایی نیز در این ویرایش با بریتانیکا همکاری داشت.
ویرایش نهم بریتانیکا، که به چاپ دانشمندان (Scholar’s Edition ) معروف است و بیشتر بر تفسیر و تبیین پدیده ها تأکید دارد تا ارائۀ صرف اطلاعات، در ۲۵ جلد بین سالهای ۱۸۷۵ تا ۱۸۸۹م منتشر شد. در این چاپ تعداد پژوهشگران،که در چاپ هشتم به ۳۴۴ نفر رسیده بود، به حدود ۱۰۰۰ نفر افزایش یافت.
در ویرایش یازدهم برای تأیید صحت مطالب، از مشاوران موضوعی استفاده شد. مشکل بزرگ در چاپ یازدهم تصمیم گیری در مورد میزان استفاده از واژگان فنی و تخصصی در مقاله های رشته های گوناگون بود. در همین دوره نیاز خوانندگان به اثری روزآمد و حاوی اطلاعات جدید مطرح شد. در این ویرایش تعداد پژوهشگران به ۱۵۰۷ تفر رسید، که از شانزده کشور با دایرةالمعارف همکاری داشتند.
در ویرایش چهاردهم فهرست راهنما و اطلس جغرافیایی بریتانیکا در یک جلد جداگانه منتشر شد. دو ویراستار اصلی در لندن و شیکاگو بر انجام کار نظارت داشتند. تعداد نویسندگان این ویرایش به ۲۵۰۰ نفر رسید.
ویرایش پانزدهم، یعنی آخرین ویرایش دایرةالمعارف بریتانیکا، که در ۳۰ جلد، در سال ۱۹۷۴ م منتشر شد در حقیقت تلفیقی میان دو دیدگاه گوناگون بود:یکی دیدگاه کسانی که عقیده داشتند که دربارۀ هرچه هست باید مطلبی در دایرةالمعارف درج شود، و دیگر نظر کسانی که دایرةالمعارف نویسی را کاری فرهنگی و در جهت آموزشی کمابیش شبیه به آموزش و پرورش آزاد می شمردند. در این ویرایش، بریتانیکا به سه بخش مجزا و در عین حال به هم پیوسته تقسیم شد:
مقدمۀ دانش Propaedia) )
دانش کلان (Macropaedia )
دانش خرد ( (Micropaedia
به انضمام دو جلد فهرست راهنما.
به سبب ریز شدن و تخصصی شدن حوزه های دانش بشری، در این چاپ از همکاری بیش از ۱۰۰۰۰ پژوهشگر از ۱۳۱ کشور و بیش از صدها متخصص موضوعی استفاده شده است.
طرح ویراستاران ویرایش پانزدهم بر این پایه استوار بود که علی رغم کثرت مقالات، که به صورت الفبایی در کنار هم قرار گرفته اند، با فراهم آوردن مقالات بلند و جامع، نوعی وحدت درونی بین مطالب پراکنده ایجاد شود تا خوانندۀ علاقه مند بتواند بخشهای تجزی شدۀ دانش را به صورت ترکیب شده نیز در اختیار داشته باشد.
شرایط لازم برای دستیابی به دایرةالمعارفی مشابه بریتانیکا
به نظر پریس، دایرةالمعارفها خلاصه هایی از دانش هستند که گردآورندگان دایرةالمعارف آنها را مهم شمرده و مایلند که آنها را در یک جا گرد آوردند. وی، به کوتاهی، دلایل پرداختن به این کار را در اعصار مختلف بررسی می کند و به این نتیجه می رسد که در هر عصری برگزیدگانی پدید می آیند، و بدین کار همت می گمارند تا دانش پراکندۀ بی شکل و بی نظم را شکل و نظم ببخشند. به استناد شواهدی چند، چنین پدیده ای در دوره های خاصی از تاریخ، دوره هایی که جهان میان فرایند پایان یک دوران و آغاز دوران دیگری قرار دارد، اتفاق می افتد و حاصل این نگاه دیگر گونه سبب گسترش دانش می شود.
از نظر پریس دوران میان پایان قرن هجدهم و آغاز قرن نوزدهم میلادی چنین دورانی است. در این دوران است که دو اثر مهم و تاریخ ساز، هر چندکاملا متفاوت از نظر فلسفه و هدف، در اروپا پدید می آید: دایرةالمعارف (L`Encyclopedie ) در فرانسه و فرهنگ هنرها و علوم در اسکاتلند.
شاید بتوان گفت که دوران کنونی درکشور ما ( ایران) نیز چنین دورانی است. توجه به ایجاد دایرةالمعارف، تشکیل مؤسساتی برای انجام این مهم، تهیۀ برنامه هایی برای فراهم آوردن مجموعه های بازنگر بزرگ، حاکی از نوعی نیاز مطرح در زمانۀ ماست، که اکنون در شکل گیری فرهنگنامۀ کودکان و نوجوانان(۱۳۵۸ ه ش )، دایرةالمعارف تشیع (۱۳۶۱ه ش)، دانشنامۀ جهان اسلام( ۱۳۶۲ ه ش) و دایرةالمعارف بزرگ اسلامی( ۱۳۶۲ ه ش) متجلی شده است. بحث بیشتر دربارۀ این موضوع، با توجه به شرایط فرهنگی ایران، مجال دیگری را می طلبد.
به نظر پریس، گذشته از زمینۀ مساعد تاریخی، تلاشآفرینندگان دایرةالمعارفها تنها هنگامی قرین توفیق می شود که شرایط زیر فراهم باشد:
الف) اندوختۀچشمگیر دانش
ب) وجود صاحب نظران و متخصصان
ج) توجه به نیازهای جامعۀ استفاده کننده از یک دایرةالمعارف
الف) اندوختۀ چشمگیر دانش
فراوانی اطلاعات سبب رشد دانش و پیچیده تر شدن پیوندها شده است. دانشهای نو در کنار دانشهای کهنه قرار گرفته است.
ویراستار که در حقیقت پدیدآورندۀ دایرةالمعارف است باید بخشهایی از دانش را برگزیند. سپس، با رعایت چهارچوب کلی کار، طرحهایی برای هدایت جمع همکاران تدوین کند. به نظر پریس، مجموع ویراستاران باید طرحها و معیارهایی را در اختیار داشته باشند که بر اساس آن بتوان مطالب را پذیرفت یا آنها را کنار گذاشت و یا با حک و اصلاح، به صورت مطلوب در آورد. وی مکرر به این نکته توجه می دهد که انتخاب و انتظام دانش و اشاعۀ درست آن در رشد و پیشرفت دانش اثری به سزا دارد.
ب) وجود صاحب نظران و متخصصان
ارتباط مستمر با صاحب نظران و متخصصان، دستیابی به دانش موجود را به صورتی عملی امکان پذیر می سازد. مهم ترین کار سرویراستار در حقیقت تلاش برای به وجود آوردن پیوند مطلوب میان خواسته های خود او و دیدگاههای صاحب نظران و متخصصان، به عنوان متولیان دانش است. آنچه از این تلاش حاصل می شود یک تجربۀ بزرگ فرهنگی و یک آفرینش جمعی است، و توفیق در این تجربه نیازمند وحدت و همدلی است.
به نظر پریس، تجربۀ عملی نشان می دهد که تا کجا می توان پیش رفت، به عنوان مثال:
همۀ برنامه ریزیهای مقدماتی از طریق تدوین طرح و گردآوری بخشی از فهرست عناوین مقاله ها به زبانی کم و بیش طبیعی، بی توجه به نام رشته ها یا تعاریف و اصطلاحات فنی که در آنها به کار برده می شود صورت گرفت. این فکر در ابتدا خوب بود. ولی طولی نکشید که آشکار شد که گرچه امکان طراحی برای مقاله ای، مثلا در حوزه اقتصاد، بدون کاربرد اصطلاحات این علم هست، ولی خود مقالات را ناگزیر باید اهل فن بنویسند۴ .
ایجاد همدلی و انجام کار جمعی در حقیقت سخت ترین بخش کار است. پریس این دشواری را با کنایه ای ظریف مطرح می کند:
بهترین دایرةالمعارف، دایرةالمعارفی است که تنها یک تن آن را گردآوری، و تنها یک تن آن را بخواند. صورت دوم آن است که دو نویسنده دایرةالمعارف را گردآورند و یک ویراستار آن را ویراستاری کند و یک خواننده آن را بخواند، صورت سوم آن است که سه نویسنده دایرةالمعارف را گردآورند و یک ویراستار آن را ویراستاری کند و یک خواننده آن را بخواند، و به همین قیاس تا آخر۵.
اما واقعیت به گونۀ دیگری حکم می کند و آن اینکه:
ویراستاران باید روی نوشته های پژوهشگران بسیار کار کنند تا در کار آنان وحدتی پدید آید.
پریس آن قدرها هم آرمان گرا نیست که کوشش برای تسلط بر متغیرهای ویرایش را همیشه موفق بداند، به بیان خود او:
این نبردی است که در آن احتمال شکست از امکان توفیق بیشتر است۶.
پریس نمونه های دیگری را نیز از دشواریهای کار بیان می کند. از جمله، خاطر نشان می کند که بسیاری از نویسندگان مقاله ها پذیرفتن هدفهای ویراستاران ویرایش پانزدهم بریتانیکا را دشورا می یافتند:
آنها دوست داشتند به صورت آزاد ولی متشکل در کاری نو درگیر شوند، اما چگونگی نو بودن طرح جدید برایشان روشن نبود.
البته باید توجه داشت که به سبب وجود رقابت میان تولید کنندگان دایرةالمعارفهای مختلف، ماهیت برنامۀ تجدید بریتانیکای ویرایش پانزدهم برای نویسندگان بیان نشده بود۷.
پریس نمونه هایی را نیز از برخوردهای متعدد نویسندگان و ویراستاران مطرح می کند. در زندگینامۀ هانری برگسون، برای رفع هرگونه ابهام به نویسنده پیشنهاد می شود که به مقام برگسون اشاره ای داشته باشد. این امر موجب کناره گیری نویسندۀ مقاله می شود. زیرا او مایل نیست برای مردمی که نمی دانند برگسون کیست چیزی بنویسد! در مورد دیگری نویسنده در خواست ویراستار را برای اضافه کردن واژۀ کالج به نام کرایست چرچ (Christ Church ) رد می کند، تنها بدین سبب که این کار در انگلستان رایج نیست۹. مورد دیگر پیشنهاد حذف توضیحی است در مورد لهجه ای کم اهمیت در بخش مرکزی انگلستان. نویسندۀ زبان شناس چهار نامۀ تند و تیز می نویسد و در نامۀ پنجم اصرار می کند که مقالۀ کس دیگری را- هر کس که باشد- به جای مقالۀ او بگذارند۱۰.
البته پریس ویراستاران ویرایش پانزدهم بریتانیکا را به هیچ وجه مبرای از خطا نمی داند و خود معترف است که با تمام کوششی که بر تدوین آن شده است، این اثر دارای اشتباهات بسیار است. در اشاره های فوق، نظر وی بیش از هر چیز متوجه نشان دادن ویژگیها و ظرافتهای فرهنگی فردی و یافتن راه حلهای مناسب برای رفع ناهمدلیها و ناهماهنگیهاست. راه حل این مشکل را نیز شاید بتوان در آرمان او برای دایرةالمعارف ۲۱ یعنی دایرةالمعارف قرن بیست و یکم، که در حدود سال ۲۰۰۵ م منتشر خواهد شد، یافت و آن این که دایرةالمعارف هیأت نویسندگانش را نیز خود پرورش دهد۱۱.
ج)توجه به نیازهای جامعۀ استفاده کننده از دایرةالمعارف
هنرمندانه ترین آفرینشها نیز باید به گونه ای سودمند باشد و آنچه که به عنوان دایرةالمعارف یا هر کتاب مرجع دیگری تدوین می شود از این قاعده مستثنا نیست. شرط موفقیت این آثار این است که پدیدآورندگان به رابطۀ مستمر بین جهان دانش و خواست و نیاز خوانندگان توجه داشته باشند. در دوره های گذشتۀ تاریخی، از لحاظ آگاهی، نوعی همخوانی و وحدت میان گروههای خاص وجود داشت و میان دانش گردآورندگان دایرةالمعارف و آگاهی خوانندگان آن تفاوت چندانی نبود و هردو گروه به گونه ای حرف یکدیگر را می فهمیدند. در چنین دوره هایی هدف دایرةالمعارف آموزش نبود بلکه نوعی اشتراک آگاهی از رویدادهای زمان مطرح بود۱۲. ولی در زمان حاضر چنین نیست. پدید آورندگان یک دایرةالمعارف به تعداد خوانندگان، پراکندگی جغرافیایی آنان، زبان، ویژگیهای فرهنگی و سطح آگاهی آنان، و بسیاری نکات دیگر توجه دارند و در عین حال می کوشند:
که جمعی از صدها هزار خواننده را طوری تصور کنند که گویی مخاطبی واحد است۱۳.
ویرایش پانزدهم بریتانیکا برای کسانی تهیه شده است که ویراستاران، آنان را مردمی کنجکاو، هوشمند و معمولی توصیف کرده اند. اما در بسیاری از موارد خوانندگان آن لزوما” کنجکاو، یا هوشمند و یا معمولی نیستند. به این ترتیب ویراستاران دریافتند که به همان اندازه که به تصورات و امیدهای خود برای پدید آوردن این مجموعه ارج می نهند باید به توقعها و انتظارات جامعه نیز توجه کنند۱۴ . در این مورد نیز شاید بتوان نظر پریس را در طرح دایرةالمعارف قرن ۲۱ به دست آورد و آن این که:
دایرةالمعارف قرن ۲۱ ناگزیر خواهد بود که خوانندگان خاص خود را نیز بیافریند۱۵.